Zijn tefalpannen giftig?

Regelmatig heeft er weer een consumentenprogramma of tijdschrift te melden dat tefal ongezond of zelfs giftig zou zijn. Is dat allemaal slechts bangmakerij, of is er meer aan de hand? In dit artikel zoeken we het uit.

1. Inleiding: wat is tefal en welke eigenschappen heeft het?

Hieronder bespreken we wat tefal is, hoe men het heeft ontdekt en waarom het zoveel gebruikt wordt in onze huidige keukens.

1.1 Wat is tefal voor materiaal?

De naam tefal, een merknaam, is een samentrekking van teflon en aluminium. Teflon, op zichzelf ook een merknaam, staat daarbij voor een synthetische verbinding: PTFE, de afkorting voor polytetrafluorethyleen. Aluminium is in deze context het materiaal waarvan de panbodem is gemaakt; teflon is dus de naam voor de antiaanbaklaag.

Als we het in Nederland over tefal hebben bedoelen we eigenlijk die antiaanbaklaag. Teflon zit namelijk tegenwoordig ook op pannen van staal, gietijzer en dergelijke, niet enkel aluminium. In dit artikel hanteren we diezelfde norm: met tefal bedoelen we dus de antiaanbaklaag van teflon, oftewel PTFE.

1.2 De ontdekking van tefal

Zoals wel vaker was de uitvinding van tefal puur toevallig. In 1938 was een onderzoeker van het chemische bedrijf DuPont aan het werk met de stof tetrafluorethyleen, een gas, toen hij ontdekte dat zich er een vreemd glibberig laagje had afgezet tegen de wanden van de gasfles waar het in zat. Dat bleek gepolymeriseerd tetrafluorethyleen te zijn, dat zich spontaan had samengevoegd tot lange ketens: polytetrafluorethyleen, oftewel PTFE.

Al heel snel bleken de bijzondere eigenschappen van dit materiaal (zie het kopje hieronder). Drie jaar later werd PTFE gepatenteerd, en in 1945 werd het merk Teflon gedeponeerd. Binnen korte tijd liep de jaarproductie in de miljoenen kilo’s. Het materiaal werd toen overigens nog niet gebruikt voor keukentoepassingen, maar in chemische fabrieken en door het leger.

In 1954 kwam naar verluidt de vrouw van een Franse ingenieur op het idee dat hij Teflon wel op haar pannen kon toepassen. Dat lukte hem, en zoals men dan zegt: de rest is geschiedenis. Het beviel zo goed dat hij er twee jaar later een bedrijf mee oprichtte. Dat werd dus Tefal, zoals hierboven al aangegeven een samentrekking van teflon (de antiaanbaklaag) en aluminium (waar de pan zelf van was gemaakt).

1.3 Eigenschappen: waarom wordt tefal zoveel gebruikt voor antiaanbaklagen?

Het was al heel snel na de ontdekking van PTFE duidelijk dat het één heel bijzondere eigenschap bezit: het is ontzettend glad. In het bijzonder is het waterafstotend, maar olie en andere etenswaar glijdt er ook zo vanaf. Dat zorgt ervoor dat je zonder (veel) olie toch op hoge temperatuur kunt bakken, zonder dat je voedsel aanbakt of op een andere manier aan kwaliteit inboet.

Daarnaast zijn er nog verschillende redenen te noemen waarom tefal nog altijd zo veel gebruikt wordt:

• Het is simpelweg nog steeds één van de gladste materialen die zo eenvoudig te produceren is; en bovendien
• Is het goedkoop te maken; en
• Heeft het naast de gladheid uitstekende eigenschappen voor in de keuken. Het breekt niet van de pan af als deze vervormt maar is buigbaar en vormt zich naar de pan;
• Het verandert niet van eigenschappen vanaf temperaturen ver onder het vriespunt tot temperaturen ver boven het kookpunt (zie onder);
• Het is bestand tegen (vrijwel) alle soorten voedsel die ermee bereid worden; en
• Het is redelijk duurzaam: bij normaal gebruik kunnen tefalpannen jaren meegaan.

Overigens is PTFE ook in andere toepassingen nog altijd erg populair. Omdat het zo glad, amper elektrisch geleidend en bovendien chemisch vrijwel inert is (oftewel: het gaat niet of nauwelijks reacties aan met andere stoffen), is het in vele industriële processen, computertoepassingen en in de ruimtevaart nuttig als coating.

1.5 Verschillende antiaanbaklagen

De bovenstaande combinatie van eigenschappen blijkt bijzonder lastig te vinden bij alternatieve materialen. Andere alternatieven zijn vaak nog te duur en/of lastig op grote schaal te produceren. Eén materiaal dat wel veelbelovend is, is keramiek. Zo heb je tegenwoordig keramische antiaanbaklagen. Die hadden de neiging minder te vervormen dan de pan waar ze op zitten en dus snel kapot te gaan. De laatste jaren zijn dergelijke coatings echter veel beter van kwaliteit en aanzienlijk goedkoper geworden. Het materiaal heeft zelfs voordelen ten opzichte van tefal: bij verhitting zou het tot 450 graden Celsius – een temperatuur die slechts met moeite te halen is in de keuken – heel blijven en geen giftige dampen vrijlaten, zoals tefal bij die temperatuur wel doet, zoals we hieronder bespreken.

2. Negatieve eigenschappen: is tefal giftig?

Tefal heeft een waslijst aan positieve eigenschappen, maar zo nu en dan – en tegenwoordig naar het lijkt heel wat vaker dan vroeger – worden er ook negatieve eigenschappen aan toegedicht. Het zou namelijk door de productie en tijdens het gebruik giftig kunnen zijn. Hieronder behandelen we deze kwesties.

2.1 De productie van tefal: PFOA

Een aantal producenten van tefal gebruikt de stof PFOA bij de productie. PFOA kan daarbij in het milieu terecht komen, en wordt zo nu en dan ook in meetbare concentraties aangetroffen in tefalpannen. Het is een giftige en waarschijnlijk kankerverwekkende stof. Het lijkt echter onaannemelijk dat tefalpannen een significante bron voor menselijke opname van deze stof vormen, als we afgaan op bronnen als de American Cancer Society en Consumer Reports, vergelijkbaar met de Nederlandse Consumentenbond.

Evenwel zijn er ook manieren om tefal te produceren zonder dat er PFOA gebruikt wordt, en zijn die steeds algemener. Alhoewel het natuurlijk de vraag is of daar dan geen andere kwalijke stoffen bij worden gebruikt, is dat waarschijnlijk een positieve ontwikkeling. Er zijn in de geschiedenis namelijk al diverse zaken voorgekomen waarbij het alle schijn had dat, zelfs als PFOA niet in het eindproduct voorkwam, het wel tijdens de productie in significante hoeveelheden is ontsnapt in het milieu.

Overigens wordt PFOA ook gebruikt bij de productie van een heel aantal andere zaken naast tefal, en is het ook in meetbare hoeveelheden aanwezig in verscheidene andere producten – vaak ook nog in grotere concentraties.

2.2 Verkeerd gebruik van tefal

Bij verkeerd gebruik kan de tefallaag beschadigen. Het betreft dan slijtage door het gebruik van spatels, vorken en dergelijke, of het gebruik van een te hoge temperatuur, zoals we hieronder bespreken.

2.2.3 Kapot krabben van de antiaanbaklaag

Een tefalpan gaat vroeger of later kapot. Dat is, ook bij normaal gebruik, vrijwel onvermijdelijk. Je kunt dit proces wel bespoedigen door met metalen voorwerpen in de pan te werken, zoals vorken of messen.

Deze vorm van slijtage uit zich doordat er gaten in de antiaanbaklaag vallen. Een voor de hand liggende vraag is dan of het verdwijnen van stukjes uit de tefallaag betekent dat je die opeet. Het antwoord is al even voor de hand liggend: ja, waarschijnlijk wel. Maar is dat erg? Omdat tefal welhaast chemisch inert is, kun je het niet verteren. En omdat het daarnaast ook heel glad is, verlaat het vermoedelijk zonder iets te doen vanzelf weer het lichaam. Het is geen erg plezierig idee om stukjes pan te eten, maar giftig? Nee.

Toch adviseren we om een tefalpan waar de gaten in vallen te vervangen. Het is dus niet echt slecht om die stukjes te eten, maar waarom zou je? Bovendien vermindert de werking van de pan nogal: op plaatsen met gaten bakt-ie net zo hard aan als een pan zonder antiaanbaklaag. Dat is op zichzelf al een uitstekende reden om een nieuwe pan aan te schaffen.

2.2.4 Pyrolyse: tefal is beperkt hittebestendig

Tefal kan niet ongelimiteerd worden verhit zonder kapot te gaan. Bij dat proces, dat pyrolyse heet, ontstaan schadelijke of zelfs giftige stoffen.

2.2.5 Hoe heet mag je tefal maken?

Volgens DuPont, de uitvinder en nog altijd (een van de) belangrijkste fabrikanten van teflon, begint dat vanaf 260 graden Celsius kapot te gaan door de hitte, maar begint dat pas bij 350 graden in significante mate op te treden. Tefal meldt dezelfde 260 graden als bovengrens voor veilig koken en bakken.

Verder zijn er diverse studies gedaan, waarbij 200 graden wel wordt genoemd als de temperatuur vanaf waar het gevaarlijk voor vogels kan zijn (zie onder) en 280 graden als temperatuur vanaf waar de afbraak door hitte (pyrolyse) inzet.

Dat zijn overigens behoorlijk hoge temperaturen. Ter vergelijking:

• Bij 150 graden verbrandt boter;
• Bij 190 graden begint ongeraffineerde olijfolie en reuzel te roken;
• Bij 230 graden beginnen geraffineerde olijfolie, arachide- en zonnebloemolie te roken;
• Bij 260 tot 270 graden rookt elke plantaardige olie en dierlijk vet.

We noemen olie en boter, omdat praktisch alles dat je daarin bakt eerder verbrandt dan de olie of boter zelf. Het is derhalve bij normale kookprocessen niet bijster aannemelijk dat de temperatuur 260 graden overstijgt, laat staan 350.

Let op: het wordt anders indien je een lege pan gaat (voor)verwarmen. Op een flinke pit die vol aanstaat hoeft het maar enkele minuten te duren voordat je (ver) voorbij de grens van 260 graden schiet. We willen dat dan ook ten zeerste afraden bij tefalpannen.

2.2.6 Welke stoffen ontstaan er bij oververhitting van tefalpannen?

Als tefal boven 260 graden wordt verhit begint het af te breken. Er worden daarbij diverse stoffen gevormd, waaronder diverse die (zeer) giftig zijn. Het betreft daarbij ook vaak componenten die gasvormig zijn, dus dat kan een bijzonder onwenselijk gevolg hebben. Dat begint echter pas een rol van betekenis te spelen bij temperaturen boven de 350 graden, en wordt daarboven enkel ernstiger. Het is daarmee onverstandig om eens zelf te kijken wat er gebeurt als je het te heet maakt!

2.3 Dode vogels

De stoffen die bij oververhitting van tefal bestaan zijn giftig voor mensen (zie onder), maar nog meer voor vogels. Dat komt omdat de longen van vogels veel kwetsbaarder zijn voor schadelijke stoffen dan die van mensen. Dat was vroeger ook al bekend, tot het nadeel van de vele kanaries die in mijnen zijn gebruikt als gasmeter. Er zijn dan ook meerdere berichten in de media geweest over vogels die zouden zijn overleden door oververhitting van tefalpannen, zoals kanaries en papegaaien. Tegenwoordig adviseren meerdere fabrikanten daarom om vogels niet in de buurt van de keuken te houden.

Overigens zijn vogels ook vatbaarder voor andere dampen die in de keuken zouden kunnen ontstaan, zoals wanneer olie onverhoopt te heet wordt. Het advies is dus ook het overwegen waard voor mensen die niet met tefalpannen koken.

2.5 Teflonkoorts

In extreme gevallen kunnen de stoffen die ontstaan bij oververhitting van teflon griepachtige verschijnselen bij mensen veroorzaken. Dat fenomeen wordt ook wel teflonkoorts genoemd. Er lijkt evenwel weinig reden te zijn om aan te nemen dat dit zich bij normaal gebruik van tefalpannen kan voordoen in een huis-, tuin- en keukenkeuken.

3. Conclusie: zijn tefalpannen giftig?

Tefal is bij normaal gebruik veilig. Het kan schadelijk voor de gezondheid zijn, maar pas als je het zo heet maakt dat alles dat eventueel in de pan zit al aan het verbranden is. Als je tefalpannen niet leeg, zonder inhoud, verhit, is er eigenlijk geen kans op het ontstaan van giftige of anderszins gevaarlijke stoffen.

Tips voor het veilig gebruiken van tefal:

• Nooit een pan zonder inhoud op het fornuis zetten;
• Als de inhoud van je pan te heet is wordt de tefallaag dat binnenkort ook. Zet het vuur lager als de olie of boter blauw begint te roken;
• Niet met metalen spatels of vorken in tefalpannen werken, maar hout of kunststof;
• Altijd goed ventileren in de keuken;
• Geen vogels in of nabij de keuken houden;
• Pannen waarbij de tefal antiaanbaklaag erg is beschadigd, niet meer gebruiken.

---

Op dit artikel rust auteursrecht. Zonder onze toestemming is vermenigvuldiging verboden.

---